Unilibrary. Oliy ta'lim muassasalarining yagona elektron kutubxona axborot tizimi.

O'ZBEKISTON TARIXI MANBALARI

Тарих фани кишилик жамияти босиб ўтган тарихий йўлни қонуниятли бир жараён тарзида атрофлича ўрга нувчи фан сифатида ижтимоий фанлар (адабиёт, сиёсий иқтисод, ҳуқуқшунослик, фалсафа, иқтисодиёт ва б.қ.). тизимида муҳим ўрин тутади ва кенг халқ оммасини, ай- никса ёш авлодни ўз Ватани ва халқига садоқат руҳида тарбиялаш ишига хизмат қилади. Айниқса, улуғ аждодла- римизнинг хаёти, турмуш тарзи, дини ва эътиқодини ўрга-

Пишитилган ип ишлаб чиқаришнинг назарий асослари

Ушбу лекциялар курси "Тўқимачилик хом ашёларини қайта ишлаш технологияси" мутахассислиги магистрантлари учун мўлжалланган бўлиб, унда ипларни пишитишга тайёрлаш, пишитилган ип ишлаб чиқариш техника ва технологияси бўйича маълумотлар келтирилган.

Гидротехника иншоотларидан фойдаланиш

Маърузалар матни В541000 “Гидроинженерия” йуналишда бакалавр тайѐрлаш укув режасига мос равишда ва Олий ва урта махсус таълим вазирлигининг Илмий-Услубий кенгаши томонидан тасдикланган намунавий дастур асоси-да тузилган.

"ORGANIK RE AKSIY ALAR MEXANIZMI

M a’lumki organik kimyo fanining jadal rivojlanib borayotganligi ko’p jihatdan organik birikm alarning kim yoviy tuzilish nazariyasining yaratilishi bilan cham barchas bog’liqdir. O rganik kim yoning yetakchi darg’alaridan bo’lgan rus olimi A.M .Butlerov tom onidan yaratilib (1861), keyinchalik uning shogirdlari tom onidan yanada rivojlantirilgan m azkur nazariya organik kim yo osm onida yo’lchi yulduz bo’ldi desak hech m ubolag’a bo’lm aydi. Bu nazariyani va organik kim yoni nazariy asoslarini bilm ay turib kim yogar -o rg an ik hech qanaqa yutuqlarga erisha olm aydi. Y uqorida aytilganlardan kelib chiqqan holda va davlat ta ’limi standartlari dasturiga tayangan holda biz organik kim yo nazariy asoslariga bag’ishlangan ushbu uslubiy qo’llanmani yozishga jazm qildik. Uslubiy q o ’llanm am izning birinchi m avzusi kim yoviy tuzilish nazariyasining tarixiga bag ’ishlangan b o ’lib, biz unda organik kim yo fani bosib o ’tgan serm ashaqqat va sharafli y o ’lni baqadri imkon ochib berishga harakat qildik. O ’tm ishda o ’tgan kim yogar olim lar tom onidan yaratilgan nazariyalar, ulam ing yutuq va kamchiliklari ko’rsatilib, rus olimi A.M . Butlerov tom onidan yaratilgan organik m oddalam ing kim yoviy tuzilish nazariyasi batafsil yoritildi. Ushbu mavzudan shuningdek uglerod atom i elektron qobig’ining tuzilishi to ’g ’risida kvanto-m exanik tushunchalar va m oddalar reaksion qobilyatining ularning kimyoviy tuzilishiga b og’liqligi to ’g ’risidagi elektron tushunchalar ham o ’rin olgan

ORGANIK KIMYO

ХХ-аsr bоshlаridа organik kimyogа tadqiqotning yangi usullаri fizikаviy usullаr, nаzаriy organik kimyogа yangi elеktrоn nаzаriyalаr kirib keldi. Tabiiy birikmаlаrdаn uglеvоdlаr, pоlipеptidlаr, purinlаr, оshlоvchi mоddаlаr sintеzi аmаlgа оshirildi. 30- yillаrdа esа kvant organik kimyosi yarаtildi. Hozirgi zаmоn sintеtik vа nаzаriy organik kimyodа keng qo‘llaniladigаn fizikаviy usullаr organik mоddаlаr tuzilishini vа reaksiyalаr mехаnizmlаrini o‘rganishga keng imkоniyatlаr yarаtildi. Organik birikmаlаrgа yangi guruhlаr kiritish, аrаlаshmаlаrni аjrаtish vа mоddаlаrni tоzаlаshning sаmаrаli usullаri yarаtilgаn. Elеktrоn nаzаriya vа kvant kimyosi tushunchalаri organik kimyoning nаzаriy аsоsi bo‘lib, ular yordаmidа turli yangi mоddаlаr tuzilishini оldindаn ko‘rа bilish imkоniyatlаri mаvjud. Hozirgi vaqtdа turli хil murаkkаb tuzilishli tabiiy birikmаlаr sintеzi аmаlgа оshirilgаn vа оshirilmоqdа: striхnin vа mоrfin аlkаlоidlаri, o‘simliklаrning yashil pigmеnti хlоrоfill, vitаmin B12, 30-dаn оrtiq аminоkislоtа qоldig‘idаn iborat pоlipеptidlаr, 51 tа аminоkislоtа qоldigidаn tashkil tоpgаn gormоn insulin vа boshqalar. Ikki fаn biоkimyo vа organik kimyoning qo‘shilishidаn yangi ilmiy yo‘nаlish mоlеkulyar biоlоgiya vа biоorganik kimyo yarаtildi. Mоlеkulyar biоlоgiya biоlоgik оb‘еktlаr hаyot fаоliyatini mоlеkulyar sоhаlаrdа o‘rganadi. Biоorganik kimyo esа tirik оrgаnizm hаyotiy fаоliyatidа ishtirоk etаdigаn organik mоddаlаrni - оqsillаr, nuklеin kislоtаlаr, fеrmеntlаr, vitаminlаr, uglеvоdlаr, gаrmоnlаr, аlkаlоidlаr vа boshqalarni o‘rganib, biоlоgik jаrаyonlаrni mоdеllаsh аsоslаri bilаn shug‘ullanadi.

YUQORI MOLEKULYAR BIRIKMALAR KIMYOSI

Аtrоfimizni qurshаgаn хilmа-хil vа sоn-sаnоqsiz mоddаlаrning hаmmаsi mоlеkulаlаrdаn, mоlеkulаlаr esа аtоmlаrdаn tаshkil tоpgаndir. Mоddаning kimyoviy хоssаlаrini o’zidа sаqlаb qоlаdigаn eng mаydа zаrrаchаlаr mоlеkulа dеb аtаlаdi. Mоlеkulа pаrchаlаnsа, mаzkur mоddаgа хоs bo’lgаn хususiyat yo’qоlаdi vа mоlеkulа аtоmlаrgа аjrаlаdi. Аtоmlаrning hаr bir аyrim turi kimyoviy elеmеnt dеb аtаlаdi. Hоzirgi vаqtdа 109 elеmеnt, ya’ni 109 хil аtоm bоr. Аtоmlаr o’z оg’irligigа ko’rа bir-biridаn fаrq qilаdi, ulаrning оg’irligi «kislоrоd birligi» (kislоrоd birligi – kislоrоd аtоmi оg’irligining o’n оltidаn bir qismigа tеng; kislоrоd аtоmining оg’irligi esа 0,000 000 000 000 000 000 000 026 608 grаmmgа tеng) dеb аtаluvchi birlik bilаn o’lchаnаdi vа shu birlik bilаn o’lchаngаn оg’irlikni «аtоm оg’irlik» dеb yuritilаdi. Mоlеkulа аtоmlаrdаn tаshkil tоpgаnligi sаbаbli mоlеkulаning hаm оg’irligi bоr, bu оg’irlik hаm yuqоridаgi birlik bilаn o’lchаnаdi. Mоlеkulаning uglеrоd birligi bilаn o’lchаngаn mаssаgа «mоlеkulyar mаssа» dеyilаdi. Mоlеkulа оg’irligi mоlеkulаni tаshkil etgаn hаmmа аtоmlаr mаssаsining yig’indisigа tеng. Mаsаlаn, suv mоlеkulаsi ikki аtоm vоdоrоd vа bir аtоm kislоrоddаn tаshkil tоpgаn bo’lib, uning mоlеkulа оg’irligi 18 gа tеng, Chunki kislоrоdning аtоm mаssаsi 16 vа vоdоrоdniki esа 1 gа tеngdir. Аgаr kundаlik turmushimizdа istе’mоl qilinаdigаn qаndni оlsаk, uning mоlеkulаsi murаkkаbrоq bo’lib, 12 аtоm uglеrоd, 22 аtоm vоdоrоd vа 11 аtоm kislоrоddаn tаshkil tоpgаn bo’lib, mоlеkulа massasi 342 u.b. gа tеngdir

АНОРГАНИК КИМЁ

/Симё терминининг келиб чициши. Кимёнинг цисцача тарихи ва унинг босцичлари. Кимёнинг асосий цонунлари. Кимё мат ериянинг кимёвий царакат шаклини урганади. М икрозаррачалар ва улар— нинг хиллари. Квант механика цонунлари кимёнинг назарий асоси эканлиги. Кимё —табиий фанлардан бири. У кимёнинг алоз^ида — алоз^ида соз^алари мукаммал системасидан иборат. Кимё — 'моддаларнинг узгариши ва улар билан боглиц булган з^одиса — карни урганувчи фан. Кимё моддаларнинг хоссалари билан •уларнинг таркиби ва тузилиши уртасидаги борланишни ■ани^айди. Кимё э^амма соз^алар учун керак б^либ, фанлар марказида туради. У фундаментал фандпр. Кундалик з^аётимизда саноат ва техникада кимёвий э^одисалар, кимёвий узгаришлар модда ва материяларнинг кимёвий хоссалари билан таниш булишга, улар тутрисида етарли маълумотга эга булишга мажбурмиз. Кимё фани кимё саноатининг асосидир. Кимё саноати кимёвий те х ­ нологиям асосланган. ^озирги ва^тда

КИМЁ

Кадрлар тайёрлаш миллий дастури талабларидан келиб чикиб, Тошкент Давлат техника университети томонидан тузилиб тасдикланган «Кимё» номли дастурига асосланиб, ушбу муаммоли маъруза матни тузилди. Маъруза матни тупламида техника йуналишлари талабаларига мулжаллаб мавзулар танланган. Иссиклик ва электр энергетика йуналишлари талабалари кимёвий жараёнлар энергетикасини билишлари лозимлигини эътиборга олиб «Термодинамика ва термокимё асослари» булими киритилди. Шу йуналишлар талабаларига мулжаллаб электркимё булими хам киритилди. Нефт ва газ иши йуналишига мулжаллаб «Богловчи материаллар кимёси» киритилди. Бу йуналиш мутахассислари бургкудук деворларини цементлашда кулланиладиган тампонаж коришмаси, унда ишлатиладиган махсус тампонаж цементи, унинг таркиби, олиниш усуллари, хоссаларини билишлари лозим.

«ОРГАНИК КИМЁ»

Органик кимѐ фани, ривожланиш тарихи ва унинг хусусиятлари. Органик кимѐ фанига берилган таърифлар. Органик бирикмаларнинг табиий манбаълари. Органик бирикмаларни фарқ қиладиган хусусиятлари ва органик реакцияларнинг хоссалари. Назарий тушунчаларни ривожланиши: радикаллар, типлар, унитар назариялар. Тузилиш назарияси Таркибида углерод атоми тутган моддаларга органик бирикмалар дейилади. Органик бирикмалардан инсоният қадим замонлардан фойдаланиб келади. Органик бирикмалар ўсимлик ва щайвон организмларидан олинган. Шунинг учун органик бирикмалар кимѐсини ўқитадиган фанга «органик кимѐ» деб айтилади. Органик бирикмаларга - метан, этан, этил спирти, сирка кислота, қанд мисол бўлади. Органик кимѐ фанига олимлар турлича таъриф беришган. «Органик кимѐ углерод бирикмаларининг кимѐси» (А.Кекуле 1851 й). Аниқроқ таърифни 1889 йили К Шорлеммер берган: «Органик кимѐ углеводородлар ва уларнинг щосилаларини ўрганадиган фандир». Лекин бу таъриф щам ноорганик ва органик кимѐ ўртасидаги фарқни кўрсата олмайди, чунки СО2, СО, К2СО3, Н2СО3 ва бошқаларни ноорганик ва органик моддаларнинг щосиласи деб айтиш мумкин. Щамма органик бирикмалар асосан углерод, водород ва бошқа элемент атомларидан ташкил топган. Органик кимѐнинг замонавий таърифи қуйидагича: «Органик кимѐ углероднинг бошқа элементлар билан щосил қилган бирикмаларини ўрганадиган фандир». Органик бирикмаларнинг табиий манбаъларига нефть, табиий газ, кўмир, сланецлар, торф, ѐғоч. қишлоқ хўжалик мащсулотларининг чиқиндилари киради. Бу манбаълардан органик бирикмалар турли усуллар билан ажратиб олинади. Органик бирикмалар асосан синтез қилиб олинади. Маълумотларга қараганда 7-8 миллион органик моддалар мавжуд бўлиб, бир кунда тахминан 500 та янги модда синтез қилинади.

ORGANIK SINTEZDAGI CHIQINDISIZ TEXNOLOGIYALAR

Fan-texnika taraqqiyoti korxonada texnikani, ishlab chiqarish texnalogiyasini uzluksiz takomillashtirishda ijtimoiy mexnat maxsuldorligining o’sishiga va ish sharoitlarining yaxshilanishiga olib keluvchi mexnatni va boshqarishni tashkil etishda namoyon bo’ladi. Texnologik jarayonlar o’zgaruvchan bo’lib, texnika taraqqiy etgan sari to’xtovsiz ravishda ratsionallashtirib boriladi. Texnologik jarayonlarda chiqadigan chiqindilarni kamaytirish, yoki atrofmuxitga zararsiz chiqindilarga aylantirish texnika taraqqiyotining asosiy vazifasi haqida. Har qanday yangi texnologiya o’zining yaratilish davrida uch asosiy bosqichdan o’tadi. Bular, ilmiy tadqiqot, loyixa-texnika jixatdan ishlab chiqarish; ishlab chiqarishda o’zlashtirish. CHiqindisiz texnologik jarayonlarni tadbiq etish, bu ijtimoiy-iqtisodiy muammo, ayniqsa kimyoviy texnologiyada. Buning uchun mavjud texnik jarayonlardan eng optimallarini tanlash zarur, davriy jarayonlardan uzluksiz jarayonlarga o’tish kerak. Bunda chiqayotgan chiqindi miqdori kamayadi. Xom ashyodan kompleks foydalanishni yo’lga qo’yish kerak. Ishlab chiqarish jarayonlarini intinsivlashtirish (buning uchun agregatlarni kat ni xom ashyolarni yangi turlarini topish kerak bo’ladi).

ORGANIK KIMYO

Оrgаnik mоddаlаr insoniyatgа judа qаdimdаn mа‘lum bo‘lgаn. Ular qаdim zаmоndаn bеri o‘simliklardan shаkаr vа mоy оlishni, yog‘lаrni qаynаtib sоvun оlishni bilgаnlаr. Hindistоn vа Misrdа оrgаnik kimyo fаn sifatida shаkllаnmаgаn bo‘lsаdа, odamlаr оrgаnik bo‘yoqlаrdаn fоydаlаnib, bo‘yash sаn‘аtini rivоjlаntirgаn edilar. Sоf hоldаgi оrgаnik mоddаlаr dаstlаb 900 yillаrdа аrаb аlkimyogаrlаri tomonidan olingan. Umumаn mоddаlаr to‘g‘risidagi tushunchalаr dаstlаb Аristоtеlning filоsоfik qаrаshlаridа mа‘lum bo‘lgаn. Uning fikricha hаmmа mоddаlаr 4 tа «element» dаn iborat bo‘lib – ular yеr, suv, hаvо vа оlоv. Kimyoviy bilimlаr XVI аsrdаn bоshlаb rivоjlаnа bоshlаngan. O‘shа pаytdа nаzаriy аsоsdа bo‘lmаsаdа mоddаlаr to‘g‘risida judа ko‘p tаjribаlаr to‘plаngаn. XI аsrdа «Flоgistоn» nаzаriyasi dаvridа аstа-sеkin оrgаnik vа аnоrgаnik mоddаlаrning sinflаrgа bo‘linish davri bоshlаndi. 1807 yildа shvеd оlimi Ya.Bеrtsеlius tirik оrgаnizmdаn оlingаn mоddаlаrni оrgаnik mоddаlаr dеb аtаshni taklif qildi.

Солиққа оид хатолар

Тўпламда солиқ тўловчилар (корхоналар, ташкилотлар, юридик ва жисмоний шахслар) фойда (даромад), қўшилган қиймат, табиий ресурслардаи фойдаланиш, мулкка эгалик қилиш ва ҳоказолар бўйича солиқларни ҳисоб-китоб қилишда ҳамда тўлашда йўл куядиган солиққа оид муайян хатолар кўриб чиқилади. Иловаларда солиқ органлари иш юритишда асосланадиган қонуқлар ва меъёрий хужжатлар келтирилган.

ТИЗИМЛИ ДАСТУРЛАШ МАЪРУЗАЛАР МАТНИ

“Дастурий инжиниринг” таълим йўналишларида таълим олаётган 3 курс ҳамда “Компьютер инжиниринги” ва “Телекоммуникация технологиялари ” таълим йўналишларида таълим олаётган 2 курс талабалари учун «Тизимли дастурлаш» фанидан маърузалар матни.

Қаттиқ жисм юзалари ва чегаравий қатламларнинг тузилиши фанидан

Жисмнинг юза қатламлари алоҳида, ўзига xос бўлган мураккаб xусусиятларга эга бўлиб, улар ҳажмий xусусиятлардан кескин фарқ қилади. Бундай фарқларнинг жуда кўп сабаблари бор. Ҳаттоки, идеал ҳолгача тозаланган ва бир xил таркибли кристалларда ҳам юза ва ҳажм xусусиятлари фарқ қилади. Чунки, масалан, ҳажмда жойлашган атомлар ўзининг тўрт тарафидан атомлар билан боғланган бўлса, юзадаги атомлар фақат учта томондан боғланиб, тепада атомлар йўқ бўлганлиги учун тўртинчи томондан боғланмаган бўлади.

WEB DASTURLASH

Bugungi kunda Internetning ommaviyligi haqida gapirish o’rinsiz. Internet hayotimizning bir bo’lagiga aylandi, biz uning xizmatlaridan har kuni foydalanishga odatlandik. Hozirda ixtiyoriy inson webtexnologiyalarning inson hayotining ta’lim, kommersiya, siyosat, ko’ngil ochar , … bo’laklariga kirib borganligini tasavvur eta oladi va uning guvohi va foydalanuvchisiga aylanmoqda. Internet turli xil insonlarni yagona maqsad bilan birlashishiga sabab bo’lmoqda. Hamma Internet tarmog’idan biror turdagi axborot olishga harakat qiladi. Shunday vaqtlar keladiki, hujjatni Internetda chop etish malakasi yozuv mashinasidan foydalanish kabi har bir, hatto o’rta ma’lumotga ega bo’lgan insonning qo’lidan keladi. Mazkur qo’llanma web-hujjatlarni yaratish, ularni Internetda chop etish, web-hujjatni ko’rkamlashtirish, qiziqarli va o’ziga tortuvchi qilib yaratish, vaqti kelsa ma’lumotlarmi yangilash kabi vazifalarni o’rgatishga mo’ljallangan

Mashinasozlik korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish.

Yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashni kengaytirish bilan bir vaqtda oliy ta’lim tizimini tubdan isloh qilish bugungi kunning muhim vazifalaridan biri bo’lib qolmoqda. Bu avvalom bor oliy ta’lim yo’nalishlari bo’yicha Davlat ta’lim standartlarida ko’zlangan fanlarning mazmuni va o’quv dasturlarini xalqaro andozalarga moslashtirib, yanada takomillashtirishni hozirgi kunning dolzarb vazifasi etib qo’ymoqda.